દુષ્કર્મના દોષિતો છૂટી જાય તો પીડિતા તેમને ફરી કરી શકે છે જેલભેગા? જાણો કાયદાના વિકલ્પો

ભદ્રેશકુમાર મિસ્ત્રી, અમદાવાદઃ બિલ્કીસ બાનો ગેંગરેપ કેસમાં સુપ્રીમ કોર્ટે ગુજરાત સરકારને નોટિસ પાઠવી સમગ્ર મામલે જવાબ માંગ્યો છે. આ સાથે કોર્ટે દોષિતોને પક્ષકાર બનાવવાનો નિર્દેશ આપ્યો છે. આગામી સુનાવણી બે સપ્તાહ બાદ હાથ ધરવામાં આવશે. ઉલ્લેખનીય છેકે, 28 ફેબ્રુઆરી 2002ના રોજ ગુજરાતના રમખાણો શરૂ થયા ત્યારે 5 મહિનાની ગર્ભવતી બિલ્કિસ બાનો તેના પરિવારના 15 સભ્યો સાથે ખેતરમાં છુપાઈ ગઈ હતી. 3 માર્ચ 2002ના રોજ 20-30 લોકો હાથમાં લાકડીઓ અને તલવારો લઈને ત્યાં પહોંચ્યા હતા. આ લોકોએ ન માત્ર બિલ્કિસના પરિવારના 7 લોકોની ક્રૂરતાથી હત્યા કરી, પરંતુ ઘણા લોકોએ બિલ્કિસ પર દુષ્કર્મ પણ કર્યું હતું.

વર્ષ 2020 ના આ આંકડાઓ જોઈએ:
-દેશમાં દરરોજ બળાત્કારના 77 કેસ નોંધાયા હતા.
-રાજસ્થાનમાં સૌથી વધુ કેસ નોંધાયા છે.
-ઉત્તર પ્રદેશ બીજા નંબરે હતું, જ્યાં બળાત્કારના કેસ નોંધાયા હતા.
-3,71,503 મહિલા વિરુદ્ધના ગુના નોંધાયા હતા.

જો કોઈ વ્યક્તિ પર બળાત્કાર થાય છે, તો કાયદાની દૃષ્ટિએ તેનો વિકલ્પ શું છે?
ભારતીય દંડ સંહિતા એટલે કે IPCમાં બળાત્કારીઓ માટે સજા નક્કી કરવામાં આવી છે. તમે તે વ્યક્તિ વિરુદ્ધ FIR દાખલ કરી શકો છો. તે પછી તેની સામે કાર્યવાહી કરવામાં આવશે, ધરપકડ કરવામાં આવશે અને પછી સજા કરવામાં આવશે. જો કે મહિલાએ આગળ આવીને ખોટું સામે અવાજ ઉઠાવવો જોઈએ.

કોઈપણ મહિલા બળાત્કારીઓને છોડવાના નિર્ણયને પડકારી શકે છે?
બળાત્કારીઓને કોર્ટે છોડ્યા બાદ પણ તેને ફરીથી પડકારવામાં આવી શકે છે. રિ-પીટિશન એટલે કે રિવ્યુ પિટિશન ફાઇલ કરી શકાય છે. તેને હાઈકોર્ટ અને સુપ્રીમ કોર્ટ બંનેમાં પડકારી શકાય છે.

-રાજ્યની નીતિમાં આ જોગવાઈ છે, જે મુજબ તે નક્કી કરવામાં આવે છે કે ગુનેગારોને 14 વર્ષની સજા પૂરી કર્યા પછી છોડી શકાય કે નહીં.
-માફીની નીતિ કેન્દ્ર સરકારની છે. આમાં બળાત્કારીને નિર્દોષ છોડવાની કોઈ જોગવાઈ નથી. રાજ્યની નીતિમાં બળાત્કારના ગુનેગારને નિર્દોષ છોડવાની કોઈ જોગવાઈ નથી.
-બિલ્કીસ બાનો કેસમાં જેઓ છૂટી ગયા હતા, તેઓએ 3 વર્ષની બાળકીનું માથું મારીને હત્યા કરી હતી. મહિલા પર સામૂહિક બળાત્કાર. તેણી પાંચ મહિનાની ગર્ભવતી હતી, આ કેસમાં વર્તમાન કાયદા મુજબ દોષિતોને નિર્દોષ છોડવાની કોઈ જોગવાઈ ન હતી, પરંતુ ગુજરાત સરકારે 1992ના કાયદાનો આશરો લઈને આમ કર્યું.

પીડિતા ઉપરાંત પણ અન્ય લોકો કોર્ટમાં દોષિતોને પડકારી શકે છે?
1) આવા કેસો જાહેર હિતની અરજી એટલે કે પીઆઈએલના છે. તેથી, કોઈપણ તેને પીઆઈએલ હેઠળ પડકારી શકે છે.
2) સુપ્રીમ કોર્ટ પણ હાઈકોર્ટની જેમ પીડિતાની અરજી ફગાવી દે તો મહિલા પાસે વિકલ્પ શું છે?
બિલકિસ બાનોના કેસથી સમજીએ તો હાઈકોર્ટે આમાં સજા આપી હતી. હવે તેઓ ગયા છે.
3) બિલ્કીસ બાનોને રાજ્યની નીતિને પડકારવાનો અધિકાર છે. એ આધાર પર કે રાજ્યની નીતિની જોગવાઈઓ મુજબ, જઘન્ય એટલે કે જઘન્ય ગુના કરનારાઓને છોડી શકાય નહીં.
4) માત્ર ગુનેગારો જ રાષ્ટ્રપતિને અપીલ કરી શકે છે. પીડિતાને આવો કોઈ અધિકાર નથી, તે માત્ર કોર્ટમાં જઈ શકે છે.

PIL એટલે જાહેર હિતની અરજી:
-તે મુકદ્દમાનું એક સ્વરૂપ છે, જે જાહેર હિતના રક્ષણ માટે દાખલ કરવામાં આવે છે.
-કોઈપણ સંસ્થા અથવા વ્યક્તિ તેને ફાઇલ કરી શકે છે.
-કોઈપણ મૂળભૂત મૂળભૂત અથવા ધાર્મિક અધિકારોના ઉલ્લંઘન માટે કાનૂની ઉપાયો માંગી શકાય છે.
-સુપ્રીમ કોર્ટ અને હાઈકોર્ટ બંને ભારતના બંધારણની કલમ 226 અને કલમ 32 હેઠળની પરિસ્થિતિના આધારે જાહેર હિતની અરજી (PIL) પર વિચાર કરી શકે છે.

રિવ્યુ પિટિશન એટલે રિવ્યુ પિટિશન:
-બંધારણની કલમ 137 મુજબ સુપ્રીમ કોર્ટને તેના નિર્ણય પર પુનર્વિચાર કરવાની સત્તા આપવામાં આવી છે.
-કોર્ટના નિર્ણય પર, પક્ષ કોર્ટને તેના આપેલા નિર્ણય પર પુનર્વિચાર કરવા વિનંતી કરી શકે છે.
-તેના ફાઇલિંગ માટે સમય નક્કી કરવામાં આવ્યો છે.
-જો રિવ્યુ પિટિશન દાખલ કરવાની હોય, તો તે ચુકાદાની તારીખથી 30 દિવસની અંદર કરવાની રહેશે.

ઉપચારાત્મક અરજી:
-જ્યારે કોઈ ગુનેગારની દયાની અરજી રાષ્ટ્રપતિને મોકલવામાં આવે ત્યારે તે દાખલ કરવામાં આવે છે.
આ પછી પણ, જ્યારે રિવ્યુ પિટિશન એટલે કે રિવ્યુ પિટિશન સુપ્રીમ કોર્ટમાં ફગાવી દેવામાં આવે છે, -ત્યારે તે ગુનેગાર માટે ક્યુરેટિવ પિટિશન સિવાય બીજો કોઈ રસ્તો નથી.
-ક્યુરેટિવ પિટિશન દ્વારા જ તે તેના માટે નક્કી કરાયેલી સજામાંથી બચવા વિનંતી કરી શકે છે.
-ક્યુરેટિવ પિટિશનમાં એકવાર ચુકાદો આવી જાય પછી તેમાં ગુનેગારના બચાવના તમામ રસ્તા બંધ થઈ જાય છે.

બળાત્કાર પીડિતાની ઓળખ જાહેર કરનારને શું કોઈ સજા થાય?
જો કોઈ રેપ પીડિતાની ઓળખ જાહેર કરે છે, તો તેના માટે કાયદો છે. તેની સામે 288A હેઠળ કાર્યવાહી થઈ શકે છે.

હવે પીડિત મહિલાના મેડિકલ ટેસ્ટ અંગેના આ નિયમો જાણીએ:
-1997માં બનેલા કાયદા અનુસાર બળાત્કાર પીડિતાની મેડિકલ તપાસ માત્ર મહિલા ડૉક્ટર જ કરાવી શકે છે.
-મહિલા ડોકટરોની અછતને જોતા, 2005 માં ફરીથી કાયદામાં સુધારો કરવામાં આવ્યો.
-હવે કોઈપણ લિંગ અને કોઈપણ વિષયના રજિસ્ટર્ડ તબીબી ડૉક્ટર આવા પરીક્ષણો કરી શકે છે. આ માટે પીડિતાની પરવાનગી જરૂરી છે.
-જ્યારે પુરુષોની મેડિકલ તપાસનો વિરોધ થયો ત્યારે આમાં પણ ફેરફાર કરવામાં આવ્યો.
-સ્વાસ્થ્ય મંત્રાલયે બળાત્કાર પીડિતાના ટુ ફિંગર ટેસ્ટ પર પણ પ્રતિબંધ મૂક્યો છે.

બળાત્કાર કાયદાનો ઇતિહાસ:
-1960માં ભારતીય દંડ સંહિતામાં બળાત્કારને અપરાધની શ્રેણીમાં સામેલ કરવામાં આવ્યો હતો.
-તે પહેલા આખા દેશમાં તેનાથી સંબંધિત કાયદા અલગ-અલગ હતા.
-ચાર્ટર એક્ટ, 1833 અમલમાં આવ્યા પછી ભારતીય કાયદાઓને સંહિતા બનાવવાનું કામ શરૂ થયું.
-તે સમયે બ્રિટિશ સંસદે લોર્ડ મેકોલેની અધ્યક્ષતામાં પ્રથમ કાયદા પંચની રચના કરી હતી.
-કમિશને ફોજદારી કાયદાઓને બે ભાગમાં સંહિતા બનાવવાનો નિર્ણય કર્યો.
-પહેલો ભાગ ભારતીય દંડ સંહિતા એટલે કે IPC અને બીજો ભાગ ક્રિમિનલ પ્રોસિજર કોડ એટલે કે CrPC બન્યો.
-IPC હેઠળના ગુનાઓ સંબંધિત નિયમો વ્યાખ્યાયિત અને સંકલિત કરવામાં આવ્યા હતા. તે ઓક્ટોબર 1860 માં ઘડવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ 1 જાન્યુઆરી 1862 ના રોજ અમલમાં આવ્યો હતો.
-CrPC એ ફોજદારી અદાલતોની સ્થાપના અને ગુનાની સુનાવણી અને ટ્રાયલની પ્રક્રિયા વિશે છે.
-આઈપીસીની કલમ 375એ બળાત્કારની વ્યાખ્યા કરી અને તેને સજાપાત્ર અપરાધ બનાવ્યો.
-આઈપીસીની કલમ 376માં બળાત્કાર જેવા ગુના માટે સાત વર્ષથી ઓછી નહીં અને આજીવન કેદથી વધુની સજાની જોગવાઈ છે.
-આઈપીસી હેઠળ બળાત્કારની વ્યાખ્યામાં આ 3 બાબતોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે

જ્યારે કોઈ પુરુષ કોઈ સ્ત્રી સાથે તેની સંમતિ વિના સેક્સ કરે છે:
જ્યારે હત્યાનો કે નુકસાન પહોંચાડવાનો ડર બતાવીને દબાણ હેઠળ સંબંધ બાંધવામાં આવે છે.
18 વર્ષથી ઓછી ઉંમરની મહિલા સાથે તેની સંમતિ સાથે અથવા તેના વગર સેક્સ કરો.
આદિવાસી મહિલા મથુરા રેપ કેસમાં કાયદો બદલાયો

1860 પછી બળાત્કાર અને જાતીય હિંસાના કાયદામાં કોઈ ફેરફાર થયો ન હતો:
મહારાષ્ટ્રના દેસાઈગંજ પોલીસ સ્ટેશનમાં 26 માર્ચ 1972ના રોજ પોલીસ કસ્ટડીમાં મથુરા નામની આદિવાસી મહિલા પર બળાત્કારની ઘટનાએ આ નિયમો બદલી નાખ્યા હતા.
તેના જવાબમાં, ફોજદારી કાયદો (બીજો સુધારો) અધિનિયમ 1983, ફોજદારી કાયદો (બીજો સુધારો) અધિનિયમ 1983 પસાર કરવામાં આવ્યો હતો.
આ સિવાય IPCમાં કલમ 228A ઉમેરવામાં આવી હતી. જેમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે બળાત્કાર જેવા કેટલાક ગુનાઓમાં પીડિતાની ઓળખ ગુપ્ત રાખવી જોઈએ. આમ કરવામાં નિષ્ફળતાને સજા થવી જોઈએ.

14 વર્ષ પછી મુક્તિ એ નિયમ નથી, SCએ કહ્યું હતું - આજીવન કેદ એટલે જીવનભર કેદ:
2012ના એક કેસમાં સુપ્રીમ કોર્ટે સ્પષ્ટતા કરી હતી કે આજીવન કેદ એટલે જીવનભર કેદ. જસ્ટિસ કેએસ રાધાકૃષ્ણન અને મદન બી લોકુરની બેન્ચે અવલોકન કર્યું હતું કે "એવી ખોટી માન્યતા હોય છે કે આજીવન કેદની સજા ભોગવી રહેલા કેદીને 14 કે 20 વર્ષની જેલની સજા પૂરી થવા પર મુક્ત થવાનો અધિકાર છે". કેદીને એવો કોઈ અધિકાર નથી. આજીવન કેદ અથવા જીવનભર કેદની સજા ભોગવી રહેલા દોષિતે જીવનના અંત સુધી કસ્ટડીમાં રહેવું પડે છે. આજીવન કેદની સજા પૂરી થાય તે પહેલાં, દોષિતને સંબંધિત સરકારની કોઈપણ મુક્તિ અથવા રિમિશન સાથે સીઆરપીસીની કલમ 432 હેઠળ મુક્ત કરી શકાય છે, પરંતુ સીઆરપીસીની કલમ 433-એ મુજબ, સંબંધિત સરકાર આજીવન કેદની સજાને 14 વર્ષ અગાઉ ઘટાડી શકતી નથી.'

શું હતો બિલ્કિસ બાનો કેસ?
-28 ફેબ્રુઆરી 2002ના રોજ ગુજરાતના રમખાણો શરૂ થયા ત્યારે 5 મહિનાની ગર્ભવતી બિલ્કિસ બાનો તેના પરિવારના 15 સભ્યો સાથે ખેતરમાં છુપાઈ ગઈ હતી. 3 માર્ચ 2002ના રોજ 20-30 લોકો હાથમાં લાકડીઓ અને તલવારો લઈને ત્યાં પહોંચ્યા હતા. આ લોકોએ ન માત્ર બિલ્કિસના પરિવારના 7 લોકોની ક્રૂરતાથી હત્યા કરી, પરંતુ ઘણા લોકોએ બિલ્કિસ પર દુષ્કર્મ પણ કર્યું હતું.
-જ્યારે બિલ્કિસ ન્યાય માટે સુપ્રીમ કોર્ટમાં પહોંચી ત્યારે કોર્ટે કેસ સીબીઆઈને ટ્રાન્સફર કરવાનો નિર્ણય કર્યો. 2004માં આ ઘટનાના લગભગ બે વર્ષ બાદ પોલીસે આ કેસના આરોપીઓની ધરપકડ કરી હતી.
-અમદાવાદમાં ટ્રાયલ શરૂ થતાં જ બિલ્કિસ સુપ્રીમ કોર્ટમાં પહોંચી અને કેસને અમદાવાદથી મુંબઈ ટ્રાન્સફર કરવાની અપીલ કરી. ઓગસ્ટ 2004માં કેસ મુંબઈ ટ્રાન્સફર કરવામાં આવ્યો હતો.
-21 જાન્યુઆરી 2008ના રોજ સીબીઆઈની વિશેષ અદાલતે 11 દોષિતોને આજીવન કેદની સજા ફટકારી હતી. પુરાવાના અભાવે 7 દોષિતોને નિર્દોષ જાહેર કરવામાં આવ્યા હતા. જ્યારે એક આરોપીનું ટ્રાયલ દરમિયાન જ મોત થયું હતું.
-સીબીઆઈ કોર્ટના નિર્ણયને બોમ્બે હાઈકોર્ટે પણ 2018માં માન્ય રાખ્યો હતો. એપ્રિલ 2019માં સુપ્રીમ કોર્ટે ગુજરાત સરકારને બિલ્કિસ બાનોને 50 લાખ રૂપિયાનું વળતર, નોકરી અને મકાન ચૂકવવાનો આદેશ આપ્યો હતો.